Pamiętajmy o Konstytucji 3 Maja – „Witaj Majowa Jutrzenko”

Konstytucja 3 Maja uchwalona 3 maja 1791 r. była  odpowiedzią na pogarszającą się sytuację wewnętrzną i międzynarodową Rzeczypospolitej,  próbą ratunku przed upadkiem kraju, który jeszcze 150 lat wcześniej należał do największych potęg europejskich. Dzięki swojej doniosłości politycznej i społecznej okazała się wydarzeniem historycznym obecnym w życiu wielu pokoleń.

Podczas panowania ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, na gruncie prądów oświeceniowych, rozpoczęto dyskusję nad potrzebą gruntownych przemian ustrojowych. Największe możliwości reform otworzył Sejm Czteroletni obradujący w latach 1788-1792. Wstępny projekt nowej konstytucji został przygotowany przez Ignacego Potockiego, Stanisława Małachowskiego, Hugona Kołłątaja, Stanisława Staszica oraz króla i jego osobistego sekretarza Scipione Piattoliego.

Obrady sejmowe i przyjęcie Konstytucji odbyły się w warunkach zamachu stanu. Wielu posłów przybyło wcześniej w tajemnicy. Miejscem obrad był Zamek Królewski w Warszawie, strzeżony przez Gwardię Królewską i oddziały wojskowe pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego.

Projekt uchwalenia nowej ustawy wywołał protesty opozycji sejmowej. W końcu, po dyskusjach, jeden z posłów wezwał do przyjęcia Konstytucji, a króla do jej zaprzysiężenia. Król złożył przysięgę na wierność Konstytucji 3 Maja na ręce biskupa krakowskiego Feliksa Turskiego. Następnie zebrani udali się do kolegiaty św. Jana na nabożeństwo dziękczynne. W katedrze biskup Turski ponownie odczytał rotę przysięgi, a wszyscy zgromadzeni wraz z królem powtarzali tekst. Konstytucja została przyjęta przytłaczającą większością głosów, co zostało owacyjnie przyjęte przez tłum zgromadzony przed zamkiem.

Konstytucja 3 Maja była pierwszą nowoczesną ustawą zasadniczą w Europie, drugą na świecie po Konstytucji Stanów Zjednoczonych.

Przyjęto trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Ustawy miały być uchwalane większością głosów, w ten sposób śmiertelna choroba polskich sejmów liberum veto zostało zniesione. Ustawodawstwo należało do stanu szlacheckiego, ale do sejmu dopuszczono pewną liczbę przedstawicieli mieszczaństwa. Monarcha stawał się odtąd dziedziczny – w ten sposób usuwano bezkrólewia. W zakresie ustroju społecznego największą nowością było przyznanie mieszczanom miast królewskich prawa nietykalności osobistej i majątkowej. Konstytucja brała chłopów w opiekę prawa.

Konieczność obrony Konstytucji 3 Maja nastąpiła już w momencie jej ustanowienia.  Grupa polskich magnatów na czele ze Stanisławem  Szczęsnym Potockim, Franciszkiem Ksawerym Branickim i Sewerynem Rzewuskim wystąpiła z prośbą do  cesarzowej Katarzyny II o interwencję i przywrócenie przywilejów, które zostały zniesione na mocy Konstytucji. Z jej wsparciem utworzyli konfederację targowicką.

W maju 1792 r. prawie 100-tysięczna armia rosyjska i ponad 20 tysięcy konfederatów wkroczyło w granice Rzeczypospolitej. W lipcu 1792 r. wojska rosyjskie stanęły pod Warszawą. W takiej sytuacji król Stanisław August Poniatowski przyłączył się do konfederacji targowickiej. W 1793 r. nastąpił II rozbiór Polski.

Rok później Polacy jeszcze raz podjęli walkę w obronie państwa i Konstytucji 3 Maja. 24 marca 1794 r. w Krakowie Tadeusz Kościuszko ogłosił powstanie, nazwane później powstaniem kościuszkowskim. Po kilku początkowych zwycięstwach, m.in. w bitwie pod Racławicami, w wyniku interwencji zbrojnej wojsk rosyjskich, austriackich i pruskich powstanie upadło. W 1795 r. nastąpił III rozbiór Polski.

Państwo polskie zostało wymazane z mapy Europy na ponad 120 lat. Pomimo tego pamięć o Konstytucji 3 Maja trwała. Stała się ona symbolem ratowania Ojczyzny od upadku politycznego, społecznego, moralnego; znakiem oporu przeciwko nie akceptowanej przez ludność władzy. Pamięć o niej odżywała w okresach wielkich zrywów wolnościowych: powstania listopadowego, powstania styczniowego, latach I i II wojny światowej, sowieckiej dominacji.

Dzień 3 maja 1791 r. został uznany Świętem Konstytucji 3 Maja w chwili jej uchwalenia. Obchody tego święta były zakazane podczas rozbiorów, a ponownie jego obchodzenie zostało wznowione w II Rzeczypospolitej w kwietniu 1919 roku. W styczniu 1951 r. Święto 3 Maja zostało oficjalnie zdelegalizowane przez władze komunistyczne. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej 6 kwietnia 1990 r., na wniosek Senatu, przywrócił Święto 3 Maja jako oficjalnie obchodzone święto państwowe.

Święto Konstytucji 3 Maja od 2004 r. poprzedza Dzień Flagi Rzeczypospolitej Polskiej. Obchodzimy go 2 maja. W ten sposób pamiętamy o ważnym wydarzeniach w dziejach Polski i historii naszych barw narodowych.

Poniżej fotografie z obchodów Święta Konstytucji 3 Maja w 2014 r. w Krakowie.

Urszula Oettingen

Fot. Janusz Firlet